مدیریت ریسک در استاندارد 17025

مقدمه

در این پست به دنبال بیان مفاهیم اساسی و ارائه ابزارها و تکنیک‌های ساده و کاربردی برای “پرداختن به ریسک‌ها و فرصت‌ها در مراکز آزمایشگاهی” در چارچوب الزامات استاندارد ISO/IEC 17025: 2017 هستیم. تفکر مبتنی بر ریسک در مراکز آزمایشگاهی یک موضوع جدیدی نیست، در ویرایش قبلی استاندارد ISO/IEC 17025:2005 از اصطلاح ریسک در بندهای مختلفی استفاده شده بود که برخی از این بندها عبارتند هستند از:

بند ۴-۱۱-۳: انتخاب و اجرای اقدامات اصلاحی

بند ۴-۱۱-۵: ممیزی‌های اضافی

بند ۴-۱۲-۲ : اقدام پیشگیرانه (یادآوری ۲)

بند ۵-۴-۵ : صحه‌گذاری روش‌های آزمون (یادآوری ۳)

اگر یک آزمایشگاه ریسک‌های خودش را می‌شناسد، توانایی ارزیابی/اولویت‌بندی آن‌ها را دارد و همچنین در مورد پیامدهای آن مطلع است. ایجاد یک برنامه برای پرداختن به ریسک‌ها و اثرات آنها آسان‌تر خواهد بود. تشخیص اشتباهات یا عدم انطباق‌ها در مراحل اولیه فعالیت‌ها به آزمایشگاه فرصتی برای واکنش مناسب به آنها را می‌دهد. این امر ممکن است مانع از جریمه‌های مالی و یا سایر زیان‌های سنگین در مراکز آزمایشگاهی شود.

شایان ذکر است هدف اصلی مدیریت ریسک به حداقل رساندن هر گونه ریسکی نمی‌باشد، بلکه در واقع بهینه‌سازی ریسک‌ها و فرصت‌ها تعیین شده توسط آزمایشگاه‌ها با بکارگیری یک استراتژی مناسب است.

الزامات استاندارد ISO/IEC 17025:2017 در خصوص مدیریت ریسک-1

“این استاندارد، آزمایشگاه را ملزم می‌کند تا اقداماتی را جهت پرداختن به ریسک‌ها و فرصت‌ها، طرح‌ریزی و پیاده‌سازی کند. پرداختن توامان به ریسک‌ها و فرصت‌ها، مبنای برای افزایش اثربخشی سیستم مدیریت، دستیابی به نتایج بهبود یافته و پیشگیری از اثرات منفی ایجاد می‌کند. آزمایشگاه مسئول آن است که تصمیم بگیرد به کدام ریسک‌ها و فرصت‌ها نیاز است که پرداخته شود.”

آزمایشگاه مسئول تصمیم گیری درباره ریسک‌ها و فرصت‌هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. اما مراکز تایید صلاحیت ارزیابی می‌کنند که آیا آزمایشگاه اقدامات مناسب را برای پرداختن به ریسک‌ها و فرصت‌ها به نحوه مناسبی انجام داده است یا خیر.

در ویرایش جدید استاندارد به صراحت در بندهای زیر به ریسک‌ اشاره شده است:

بند ۴-۱-۴ و ۴-۱-۵: در مورد بی طرفی؛

بند ۷-۸-۶-۱: توجه‌ به ریسک‌ها از نظر قواعد تصمیم گیری مورد استفاده در گزارشات؛

بند ۷-۱۰-۱: مربوط به مدیریت کار نامنطبق؛

بند ۸-۵: در مورد اقداماتی که باید برای مقابله با ریسک‌ها و فرصت ها انجام شود؛

بند ۸-۶: در مورد بهبود؛

بند ۸-۷: در مورد اقدام اصلاحی؛

بند ۸-۹: در مورد بازنگری مدیریت؛

بند ۸-۵ “اقدامات مربوط به ریسک‌ها و فرصت ها” حداقل الزامات آزمایشگاهی را تعیین می کند که باید در نظر گرفته شوند. بهره برداری از پتانسیل‌های بهبود باید همیشه با اهداف و مقاصد فعالیت‌های آزمایشگاهی همراستا باشد.

در بند ۸-۵-۲ در قسمت یادآوری ذکر شده است:

“اگرچه این استاندارد مشخص می‌کند که سازمان برنامه عملیاتی را برای رسیدگی به ریسک در نظر بگیرد، اما هیچ الزامی برای استفاده از روش‌های رسمی مدیریت ریسک یا فرایند مستندشده مدیریت ریسک، وجود ندارد. آزمایشگاه‌ها می‌توانند تصمیم بگیرند که آیا یک متدولوژی گسترده‌تر مدیریت ریسک از آنچه که این استاندارد الزام می‌کند مورد نیاز است یا نه، به عنوان مثال، از طریق استفاده از راهنمایی یا استانداردهای دیگر.”

برای کمک به اجرای الزامات این استاندارد برخی از کلمات ممکن است آزمایشگاه را برای در نظر گرفتن ریسک‌های مربوطه تشویق نمایند. مثال‌های از این کلمات عبارتند از:

کافی (بند ۷-۲-۱-۲، ۷-۵-۱)

مناسب (بند ۶-۳-۱، ۸-۳-۲)

(بند ۶-۳-۴، ۶-۴-۳، ۶-۴-۹، ۶-۴-۱۲، ۷-۷-۳، ۸-۳-۲، ۸-۵-۱-c) پیشگیری

(بند ۵-۵-c) اطمینان

بحرانی (بند ۷-۶-۳، ۷-۸-۲-۱)

اهداف مدیریت ریسک در آزمایشگاه-2

استاندارد ISO/IEC 17025:2017 آزمایشگاه را ملزم می‌سازد که اقداماتی را جهت پرداختن ریسک‌ها و فرصت‌ها طرح‌ریزی و اجرا نماید. پرداختن به ریسک‌ها‌ و فرصت‌ها مبنایی برای افزایش اثربخشی سیستم مدیریت، دستیابی به نتایج بهبود یافته و پیشگیری از اثرات منفی است. اهداف مربوط به مدیریت ریسک در آزمایشگاه در بند ۸-۵ این استاندارد به صورت زیر ذکر شده است:

          الف) ایجاد اطمینان در مورد اینکه به نتیجه(‌های) مورد نظر سیستم مدیریت کیفیت می‌توان دست یافت.

          ب) افزایش فرصت‌ها برای رسیدن به اهداف و مقاصد آزمایشگاه؛

          ج) پیشگیری، یا کاهش اثرات نامطلوب و شکست بالقوه در فعالیت‌های آزمایشگاهی؛

          د) دستیابی به بهبود.

عبارات و تعاریف مربوط به ریسک -3

ریسک: تاثیر عدم‌قطعیت بر اهداف است. به عبارت دیگری چیزی که باعث می‌شود دستیابی به اهداف با عدم‌قطعیت همراه شود

سطح ریسک: بزرگی یک ریسک یا ترکیبی از ریسک‌ها، که با ترکیب پیامد‌ها و احتمال وقوع آنها بیان می‌شود

ارزشیابی ریسک: فرآیند مقایسه نتایج تحلیل ریسک با معیار ریسک جهت تعیین اینکه آیا ریسک و/یا بزرگی آنها قابل قبول یا قابل تحمل است یا خیر

مقابله ریسک: انتخاب و پیاده‌سازی گزینه‌ها برای پرداختن به ریسک‌ها است. گزینه‌های مربوط به پرداختن ریسک‌ها می‌تواند شامل شناسایی و اجتناب از تهدید، بهره جستن از ریسک به منظور پیگیری یک فرصت، حذف منشاء ریسک، ایجاد تغییر در احتمال وقوع و تبعات آن، به اشتراک گذاری ریسک و یا حفظ ریسک بر طبق تصمیمی آگاهانه

ریسک‌های باقی مانده: ریسک‌های که پس از مقابله باقی‌ می‌مانند

فرصت: یک رویداد با پیامدهای مثبت بالقوه برای سازمان است

فرایند مدیریت ریسک در آزمایشگاه -4

در فرایند ارزیابی ریسک‌های آزمایشگاهی، هم ریسک‌های مولد نتایج نامعتبر شامل ارائه یک بیانیه انطباق نامعتبر (بند ۷-۸-۶) و هم ریسک‌های مربوط به بی‌طرفی (بند ۴-۱-۴) باید در نظر گرفته شود. علاوه بر این، سطح ریسک مربوط به کار نامنطبق (بند ۷-۱۰) و بیانیه‌های نامعتبر در گزارش آزمون (بند ۷-۸-۶-۱)، مانند پذیرش یا رد اشتباه اقلام آزمون، و همچنین فرضیه‌های آماری، باید به عنوان مثال با یک فرایند مدیریت ریسک سه مرحله مطابق با شکل زیر ارزیابی شوند و ریسک‌های قابل قبول باید به گونه‌ای مناسب طبقه‌بندی شود.

ارزیابی ریسک‌ها و تعیین اقدامات مناسب برای پرداختن به آنها باید در سیستم مدیریت انجام شود.

 5-چگونگی ارزیابی ریسک‌ها در یک آزمایشگاه؟

برای شناسایی ریسک‌ها، در نظر گرفتن محیط داخلی سازمان و محیط خارجی سازمان (ریسک‌های مربوط به مشتری، تامین‌کننده، و همچنین سایر ذی‌نفعان) مفید است. به طور معمول برای شناسایی ریسک‌ها از روش “اگر … چه” (SWIFT) و طوفان فکری استفاده می‌کنند. یا به عنوان مثال از تجزیه و تحلیل SWOT استفاده می شود. SWOT یک فرایندی است که در آن نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدات سازمان را شناسایی می‌شود. برای انجام تجزیه و تحلیل SWOT می‌توان از روش طوفان فکری استفاده نمود.

برای مدیریت ریسک رویکردهای متعددی در استانداردها و راهنماهای معتبر ارائه شده است. در استاندارد ISO 31010 برخی از این رویکردها و تکنیک‌های رایج در مدیریت ریسک معرفی شده‌اند. یکی از رویکردهای که می‌تواند برای ارزیابی ریسک‌ها مورد استفاده قرار گیرد، با استفاده از پاسخ‌دهی به سئوالات زیر قابل اجرا می‌باشد:

چه می‌تواند رخ دهد و چرا (برای شناسایی ریسک‌ها)؟

پیامدها آن چه خواهد بود؟

احتمال وقوع آنها در آینده چقدر است؟

آیا عوامل دیگری وجود دارد که پیامدهای ریسک و یا احتمال وقوع ریسک را کاهش دهند؟

برای پرداختن به ریسک‌ها در آزمایشگاه اقدامات اولیه را باید با تجزیه و تحلیل کامل ریسک‌های که یک آزمایشگاه با آن مواجه است، آغاز نمود. هدف باید نشان دهنده نقاط ضعف خاص در فعالیت‌های آزمایشگاهی باشد. تأثیرات و علل بر اساس سناریوی ریسک تحلیل می‌شوند. علاوه بر این، طبقه‌بندی و ارزشیابی ریسک‌ها باید انجام شود. این ارزیابی می‌تواند منجر به اقدامات اولیه یا پذیرش ریسک شود. اگر اقدامات انجام شود، اثربخشی آنها نیز بایستی مورد بررسی قرار گردید. در نتیجه انجام اقدامات ممکن است ریسک قابل قبول گردد.

سناریوی‌های مربوط به ریسک‌ها معمولاً به آسانی قابل تعریف هستند. در اینجا، ملاحظات مشابه را می توان در مورد “اقدامات پیشگیرانه” در نظر گرفت. به طور معمول طبقه‌بندی و ارزشیابی ریسک‌ها دشوار است. برای انجام ارزیابی، باید تأثیر، احتمال وقوع و احتمال تشیخص سریع ریسک را تعیین نمود. بدین منظور تعیین و به اشتراگ گذاشتن یک مقایس از مقادیر برای انجام این کار مفید باشد. این مقایس‌ها می‌تواند به صورت کمی یا کیفی و یا به صورت جداول و نمودارها و غیره باشند.

یک ارزشیابی ریسک می تواند به عنوان مثال مطابق با فرایند سه مرحله‌ای زیر عمل نمود:

مرحله اول: تعیین شدت اثر

کم (۱): اصلاح آسان یا تاثیر کم

متوسط (۲): خطاهای دوباره رخ می‌دهد  اما در حال حاضر روشن (به عنوان مثال از دست دادن اعتبار)

بالا (۳): خطاهای جدی با عواقب احتمالی غیرقابل جبران (برای مثال خطر برای زندگی و سلامت)

مرحله دوم: تعیین احتمال وقوع

بسیار نادر (۱)؛

نادر (۲)؛

اغلب (۳)؛

مرحله سوم: تعیین سطح ریسک

پس از تعیین شدت اثر و احتمال وقوع از ضرب آنها در هم عدد ریسک بدست خواهد آمد. پس از تعیین عدد ریسک با استفاده از نمودارهای مانند شکل زیر که به آن نمودار اشتهای ریسک نیز گفته می‌شود، می‌توان سطح ریسک را تعیین نمود. نمودار اشتهای ریسک بر اساس ریسک‌پذیری و یا ریسک گریزی سازمان‌ها متفاوت می‌باشند.

در نمودار فوق کمترین میزان ریسک ۱ می‌باشد که با رنگ سبز نشان داده شده است، که این سطح از ریسک به عنوان ریسک قابل قبول طبقه‌بندی می‌شود.  بیشترین میزان ریسک در نمودار فوق ۳ می‌باشد که با رنگ قرمز نشان داده شده است. این گونه ریسک‌های سطح بالا نیاز به اقدام فوری دارند. در مورد ریسک‌های مشخص شده با رنگ نارنجی و زرد سازمان بایستی تصمیم‌ بگیرد که آیا این میزان ریسک قابل قبول است یا باید برای آنها نیز اقداماتی انجام شود.

کالیبراسیون در استانداردهای سیستم مدیریت

کالیبراسیون در استانداردهای سیستم مدیریت به‌عنوان الزامی در نظر گرفته ‌شده است و سازمان‌ها باید تجهیزات اندازه‌گیری مؤثر بر کیفیت محصول یا خدمات را شناسایی نمایند این شناسایی معمولاً در دستورالعمل‌های بازرسی یا برنامه کنترل مشخص می‌شود.فرآیند کالیبراسیون تجهیزات اندازه‌گیری ممکن است در نظامنامه‌های سازندگان وسیله، استانداردهای ملی منتشرشده یا کتب مرجع تشریح شده باشد.

کالیبراسیون در استانداردهای مدیریت

کالیبراسیون در ISO 9001:2008
بند 7-6 کنترل وسایل پایش و اندازه‌گیری

کالیبراسیون در ISO 9001:2015
بند7-1-5 منابع پایش و اندازه گیری

کالیبراسیون در ISO 45001:2018 و ISO 14001:2015
بند 4-5-1 پایش و اندازه‌گیری عملکرد

اگر در سازمان،وسایل اندازه‌گیری استفاده نمی‌شود،این الزامات استاندارد اعمال نمی‌شود. اگر امکانات تصدیق شما منحصر به بازرسی چشمی یا قضاوت حرفه‌ای است، وسیله ای وجود ندارد که بخواهید آن را کنترل نمایید. ممکن است از نرم‌افزار رایانه ای برای تعیین انطباق با الزامات استفاده نمایید،برای این کار باید تأیید نماییم نرم‌افزار آیا قادر به تأمین نتیجه قابل‌اعتماد هست یا خیر؟

درصورتی‌که پایش و اندازه‌گیری توسط تأمین کننده انجام شود، سازمان باید سوابق کالیبراسیون تجهیزاتی که که به‌وسیله آن پایش و اندازه گیری انجام شده را نگهداری نماید. نظیر پایش و اندازه‌گیری عوامل زیان‌آور توسط تأمین کننده

مستندات موردنیاز جهت کالیبراسیون 

در سازمان‌های بزرگ روش اجرایی کالیبراسیون تهیه می‌شود و در سازمان‌های کوچک تشریح فعالیت‌های مرتبط با کالیبراسیون در نظامنامه یا فرآیند توضیح داده می‌شود. برخی از مهم‌ترین مستندات موردنیاز جهت کالیبراسیون ایزو در زیر آمده است.

فهرست وسایل کالیبراسیون شامل: نوع، شماره شناسایی، دقت ابزار، گستره ابزار اندازه‌گیری، فواصل زمانی کالیبراسیون
شناسنامه تجهیزات اندازه‌گیری ،در صورت نیاز
برنامه کالیبراسیون و تصدیق ابزار اندازه‌گیری این برنامه شامل نام ابزار اندازه‌گیری، کد ابزار، دوره کالیبراسیون، دوره باردید می‌باشد

برچسب تجهیزات اندازه‌گیری

پس از کالیراسیون هر یک از تجهیزات اندازه‌گیری توسط مرکز کالیبراسیون تأیید شده، برای هر یک از تجهیزات اندازه‌گیری برچسب کالیبره و گواهینامه کالیراسیون صادر می‌شود.
در برچسب کالیبراسیون شامل: نام ابزار، کد ابزار، شماره گواهینامه، تاریخ کالیبراسیون، تاریخ کالیبراسیون بعدی می‌باشد.

فرم اعلام مقدار خطاء

پس از بررسی نتایج کالیراسیون تجهیز اندازه‌گیری، مقدار خطاء مجاز بررسی‌شده و درصورتی‌که خطاء در محدود مجاز باشد میزان آن به کاربر ابزار اندازه‌گیری اعلام می‌شود. جهت اعلام مقدار خطاء می‌توان در برچسبی مقدار خطاء را درج نمود و ان را بر روی تجهیز اندازه‌گیری نصب نمود. یا از طریق فرمی مقدار خطاء به کاربر اعلام شود.

فرم بازدید وضعیت تجهیز اندازه‌گیری

به‌منظور اطمینان از حفاظت تجهیزات اندازه‌گیری، می‌توان بازدیدهای دوره‌ای را برنامه‌ریزی نمود و وضعیت ابزار اندازه‌گیری را موردبررسی قرار داد.
آیا وضعیت ابزار اندازه‌گیری قابل شناسایی می‌باشد؟
آیا ابزار اندازه‌گیری پس از اتمام کار در جعبه خود نگهداری می‌شود؟
آیا درصورتی‌که ابزارا ندازه گیری خطا داشته باشد، توسط اپراتور اعمل می‌شود؟

نگهداری سوابق کالیبراسیون در استانداردهای سیستم مدیریت

کالیبراسیون ابزار اندازه‌گیری توسط مراکز ذی‌صلاح صورت می‌گیرد و سوابق کالیبراسیون ابزار اندازه‌گیری در سازمان نگهداری می‌شود.

سوابق تصدیق ابزار اندازه‌گیری،برخی از ابزارهای اندازه‌گیری مورداستفاده در سازمان را می‌توان با یک ابزار مرجع که کالیبره شده،به صورت دوره‌ای موردبررسی قرار داد، سوابق تصدیق ابزار اندازه‌گیری باید در سازمان نگهداری شود.

مفاهیم کالیبراسیون عمومی

پیشگفتار

توسعه بی حد و حصر تکنولوژی و تبادل داده ها در آغاز هزاره سوم، قرن بیست و یکم را در تاریخ بشریت منحصر بفرد نموده است بطوریکه گسترش مرزهای دانش ، ایجاد و شرایط خاص در گزینش اطلاعات و یافته ها را بر اساس اصولی مبتنی بر علم و تجربه فراهم ساخته و دراین میان استانداردسازی  Standardization)) در کلیه عوامل درگیر در فرآیند رشد فناوری ها ، جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است .

در این اجمال با توجه به اهمیت استاندارد سازی و سرمایه گذاری های بعمل آمده در این زمینه در شرکت ملی حفاری ضرورت توجه و برنامه ریزی به منظور ارزیابی و اعتبار دهی آموزش کالیبراسیون بعنوان یک رسالت در اطلاع رسانی وهمچنین تاکید بسیار جدی به منظور تبیین و تصویرسازی، نیاز به کتابچه راهنمای کالیبراسیون را ضروری و اجتناب ناپذیر نمود بویژه اینکه امکان دستیابی به الگوهای استاندارد و ارتقای تحقیق و توسعه صنعت حفاری بدون استاندارد و نتیجتا" کالیبراسیون میسر نخواهد شد.

مقدمه

کیفیت مقوله ای است که با سرشت انسان سازگاری دارد و همراه نیازمادی و معنوی اوست و نبود آن می تواند دشواری هایی برای وی بوجود آورد.

به همین دلیل از گذشته های دور تلاش برای رسیدن به کیفیت و رفع دشواری های موجود در این راه موضوعی مطرح در جوامع انسانی بوده است.

امروزه این واژه از مرحله رفع نیاز پا فراتر گذاشته است،زیرا با گسترش دنیای رقابت ،کیفیت تنها زبانی است که می شود  با آن در بازارهای جهانی سخن گفت.

فراگیری روش اندازه گیری کمیتهای گوناگون و در نگاهی وسیعتر کالیبراسیون دستگاه ها،راهی برای نیل به این خواسته است.

عوامل متعددی بر کیفیت یک محصول تاثیر می گذارند که در این جا میتوان از دانش فنی،مواد اولیه،نیروی انسانی ، تکنولوژی  و  ماشین  آلات و ... نام برد. یکی  دیگر از این عوامل موثر،ابزارهای

 اندازه گیری هستند که وظیفه محک زدن کیفیت محصول را با توجه به استاندارد ها بر عهده دارند.برای حصول اطمینان از کیفیت یک محصول ،باید ابزارها از صحت و دقت عملکرد لازم برخوردار باشند.به همین دلیل مفهوم کالیبراسیون و کالیبره کردن ابزارهای اندازه گیری مطرح می گردد.

تعریف اندازه گیری(Measurement)

عبارتست از مقایسه اندازه داده شده به وسیله یک آزمایش فیزیکی با مقداری که به عنوان واحد تعیین شده است که نتیجه اندازه گیری به کمک عددی بیان می شود که بیانگر نسبت کمیت مجهول به واحد اندازه گیری انتخاب شده است که به کمک وسیله اندازه گیری یا دستگاه اندازه گیری(Measurement Instrument) این مقایسه، انجام می پذیرد.

هرچه نتیجه اندازه گیری بعمل آمده با مقدار واقعی کمیت تحت اندازه گیری نزدیکتر باشد،اندازه گیری یا درستی (Accuracy) بهتری انجام شده است.اما بدلیل اینکه نمی توان مقدار واقعی یک کمیت را تعیین کرد تا نتیجه اندازه گیری با آن مقایسه شود و به جای آن از مقدار قراردادی برای ارزیابی درستی استفاده می شود.نتیجه میتوان گرفت که درستی مفهوم کیفیتی دارد نه کمی.

اندازه گیری موضوعی نیست که کسی با آن آشنایی نداشته باشد.هر شخصی به نوعی در ارتباط با کاری که انجام میدهد مجبور است در طول روز چندین کمیت را اندازه گیری کند.از خانم خانه دار گرفته تا فروشنده ، مکانیک ،نجار،مهندس،پزشک و... همه بدون اینکه متوجه باشند،مبادرت به اندازه گیری می نمایند.پس می توان گفت اندازه گیری یکی از فعالیت های اساسی و عمده در تمدن بشری است که تحول کنونی ما بر آن بنا شده است.

اندازه گیری تنها روش مطلوب جهت رسیدن به نتایج عملی است ، بطوریکه لردکلوین در سال 1883 می گوید: هر گاه شما بتوانید آنچه را که درباره اش صحبت میکنید،اندازه بگیرید و به عدد نشان بدهید در این صورت می توان گفت شما به آن آگاهید ولی اگر نتوانید آن را اندازه گرفته و به عدد نشان دهید در این صورت دانش شما ضعیف و ناچیز است.

نوع و دقت وسایل اندازه گیری یقینا" یکی از مهمترین فاکتور ها در اندازه گیری کمیتها بشمار می رود و بهمین دلیل پیشرفت تکنولوژی، دقت و توانایی وسایل اندازه گیری بشدت افزایش پیدا کرده، به طوریکه امروز کمیتها را با دقت بسیار بالا و باور نکردنی اندازه گیری می نماید.

بدیهی است افزایش دقت وسایل اندازه گیری در بالا بردن کیفیت محصولات بسیار موثر است.

ویژگی های دستگاه های اندازه گیری

امروزه دستگاه های اندازه گیری متعددی وجود دارند که برای اندازه گیری های مختلف مورد استفاده قرار می گیرندو می توانند هزاران کمیت مکانیکی،الکتریکی را در هر ثانیه بطور خودکار اندازه گیری کنند که از این قبیل می توان به D.W.T ، منبع تغذیه،میکرومتر،کولیس و ... اشاره کرد.

در این بخش ویژگی های مهم یک دستگاه اندازه گیری را مورد بررسی قرار می دهیم و با آگاهی از ویژگی و خصوصیت هر دستگاه اندازه گیری می توان اندازه گیری را با کمترین خطا در آزمایشگاه کالیبراسیون انجام داد.لیکن قبل از آن می بایست کالیبراسیون را تعریف کنیم:

بنابراین کالیبراسیون را چنین تعریف میکنیم:

الف )کالیبراسیون به معنی مقایسه یک دستگاه با یک مرجع استاندارد آزمایشگاهی در شرایط استاندارد،جهت اطمینان از دقت و سلامت آن و تعیین میزان خطای این وسیله نسبت به آن استاندارد.

ب ) کالیبراسیون یعنی مقایسه دو سیستم یا وسیله اندازه گیری(یکی با عدم قطعیت معلوم و دیگری با عدم قطعیت نامعلوم)به منظور محاسبه عدم قطعیت وسیله ای که عدم قطعیت آن نامعلوم است تعریف میشود.

ج) کالیبراسیون به معنی مجموعه عملیاتی ک تحت شرایط مشخص میان نشاندهی یک دستگاه یا سیستم اندازه گیری با مقدار یک سنجه مرجع که از استاندارد های اندازه گیری حاصل می شود رابطه ای برقرار میکند.طبق این تعاریف کالیبراسیون منجر به گزارش یا گواهی خواهد شد که در آن مقادیر واقعی و قراردادی کمیت تحت اندازه گیری ثبت می شود و برای آنها گواهی تصدیقVerification Certificate)) صادر میشود.

کالیبراسیون در شرکت ملی حفاری ایران

کالیبراسیون شرکت ملی حفاری ایران شامل تجهیزات اندازه گیری و کنترل در بخش عملیات حفاری ؛خدمات فنی  مهندسی و عملیات ویژه؛همچنین تجهیزات ابعادی در ادارات  و  واحدهای تابعه آن میباشد.

تجهیزات عملیات عبارتند از : تجهیزات  فشار-دما- لود سل- دورسنجها – گشتاورسنج ها  و ابزار الکتریکال مانند ولتمتر،کلمپ آمپرمتر،میگرو... میباشد.

در بخش فنی و مهندسی تجهیزات ماشین آلات و موتورآلات شامل دورسنج-دماسنج - سرویس میتر- فشارسنج های سوخت و روغن-ودمای هوای تولید شده .

تجهیزات ابعادی شامل :کولیس-میکرومتر- ساعت اندازه گیری- ضخامت سنج فلز و رنگ - عمق سنج - آچار تورک

 به بیان دیگر:کالیبراسیون تجهیزات اندازه گیری و کنترل شرکت ملی حفاری به شرح ذیل می باشد:

1.      کالیبراسیون تجهیزات اندازه گیری در بخش عملیات حفاری

2.      کالیبراسیون تجهیزات اندازه گیری در کارگاه های داخلی

تجهیزات این دو  گروه شامل آن تجهیزاتی میباشد که بر روی دکل های حفاری و کارگاه های داخلی  قرار داشته و به طور کلی به دو دسته تقسیم میشوند:

الف- الکترومکانیک و ابعادی

ب- الکتریکال

نکته :لازم به ذکر است که تجهیزات الکترومکانیک شامل تجهیزات مکانیک و ابزار دقیق می باشند.و تجهیزات الکتریکال شامل تجهیزات برقی و الکترونیکی میباشد.

آزمایشگاه اندازه گیری

آزمایشگاه مکانی است با خصوصیت ویژه که مجاز به داشتن استانداردهای مرجع است ومسئولیت

کالیبراسیون ، تایید وتعمیرونگهداری وسایل اندازه گیری دقیق راعهده دارمیباشد .

دربرنامه مترولوژی کالیبراسیون، آزمایشگاه مجموعه ای متشکل از استانداردهای اندازه گیری، نیروی انسانی متخصص ومجرب ، وسایل سنجش وتجهیزات اندازه گیری دقیق ومنابع علمی مورد نیاز برای یک سیستم جامع منطبق با استانداردهای جهانی است.  

شرایط محیطی

شرایط محیطی در یک آزمایشگاه اندازه گیری دقیق بیشترین  میزان تاثیر رادر کیفیت عملیات کالیبراسیون دستگاهها دارد .

موارد زیر شامل شرایط محیطی آزمایشگاه کالیبراسیون محسوب میشوند:

الف) روشنایی : مقدار نور مورد نیاز یک آزمایشگاه بین 50 تا 150 فوت شمع میباشد بطوریکه

روی میزکار ایجادسایه نکند.

ب) دما: میزان دمای آزمایشگاه میبایستی بطور دائم تحت کنترل باشد دمای مورد نیاز برای آزمایشگاه الکترونیک  º1 ±º23سانتیگراد  وبرای بخش مکانیک  º1 ± º20سانتیگراد باشد .

ج) گردوغبار: آزمایشگاه از لحاظ عدم وجود گرد وغبار به کلاسهای مختلف تقسیم میشوند هر چه شماره کلاس کمتر باشد وجود گرد وغبار به همان نسبت کمتر و کلاس برای انجام آزمایشات مناسبتر است .

د) رطوبت: مقداررطوبت سنجی آزمایشگاه بین 35 تا 55 درصد است .

ه) لرزش : محیط آزمایشگاه باید بنحوی طراحی شود تا حتی الا مکان ازانواع لرزشهای احتمالی بدور باشد.

و) صدا : مقدار صدا بایستی کمتر از Db 75 باشد.

ویژگی های دستگاه های اندازه گیری:

1-اندازه گیری(Measurement):

تعیین بزرگی یا به عبارتی تعیین مقدار یک کمیت را اندازه گیری می گویند.

2-صحت یا درستی(Accuracy):

نزدیکی بین نتایج اندازه گیری با مقدار واقعی قراردادی کمیت تحت اندازه گیری را درستی دستگاه گویند.

3-دقت(Precision):

نزدیکی بین نتایج حاصل از چند بار اندازه گیری متوالی یک اندازه ده به یکدیگر را دقت گویند،یا به عبارتی مقدار پراکندگی در اطراف میانگین می باشد.

4-گستره اسمی یا گستره نشاندهی(Nominal Range):

تفاضل بزرگترین و کوچکترین مقدار نشاندهی را گستره نامی یا اسمی تجهیز گویند.

5-تلرانس یا رواداری یا خطای مجاز(Tolerance):

تفاضل بزرگترین اندازه مجاز و کوچکترین اندازه مجاز قطعه کار را تلرانس گویند.یا مقدار خطای قابل گذشتی که یک دستگاه می تواند داشته باشد.

6-خطا یا ضریب تصحیح:

خطا یا Error برابر است با اندازه خوانده شده منهای اندازه واقعی.

تذکر:در بعضی جاها به جای خطا از معیار دیگری بنام ضریب تصحیح استفاده میشود که به صورت   ±یک عدد نشان داده میشود.

7-عدم قطعیت(Uncertainty):

بطور ساده محدوده احتمالیست که کمیت اندازه گیری در آن قراردارد و غالبا" با علامت± بیان میشود.

8-دامنه اندازه گیری(Scuterange):

برابر است با تفاضل بیشترین و کمترین مقدار متوسط وسیله اندازه گیری که توسط وسیله اندازه گیری   می توان   مورد   تشخیص  قرار داد ،به  عنوان مثال دامنه اندازه گیری میکرومتری که بین

50-25 میلی متر درجه بندی شده است برابر است با:

mm                                                                                 25  =25-50

9-حساسیت(Sensitivity):

نسبت تغییرات پاسخ دستگاه اندازه گیری به تغییرات متناظر در عوامل تحریک را حساسیت گویند.

10-پایداری(Stability):

توانایی دستگاه اندازه گیری در ثابت نگه داشتن مشخصه های اندازه شناختی خود نسبت به زمان را پایداری گویند.  

11-رانش:

تغییرات مشخصات اندازه شناسی دستگاه اندازه گیری با زمان که به آهستگی انجام میگیرد را رانش گویند.

12-پهنه(Spam):

قدر مطلق تفاضل دو حد گستره نامی را پهنه گویند.

13-قابلیت ردیابی (Traceability):

قابلیت ارتباط دادن مقدار یک نتیجه اندازه گیری با مرجع های ملی یا بین المللی از طریق زنجیره پیوسته مقایسه ها که همگی عدم قطعیتی معین دارند.

کد تجهیز

کلیه تجهیزات اندازه گیری و کنترل در سیستم نظام کیفیت باید دارای کد شناسایی باشند.این کد شناسایی دارای دو بخش است که به ترتیب عبارتند از:

الف-علامت اختصاری نوع تجهیز

ب-شماره سریال تجهیز

تعریف و تشریح دوره کالیبراسیون و تاریخ انقضای کالیبراسیون:

شاید بهترین پاسخ به سؤال "چه وقت موقع کالیبراسیون است؟" این باشد که خیلی کوتاه بگوییم: "همیشه"

مطالعات انجام شده بسیاری در زمینه استقرار روشی برای تثبیت فواصل کالیبراسیون انجام شده است. برخی از این روشها در مدرک بین المللی OIML-D10 توسط سازمان بین المللی اندازه شناسی قانونی و با عنوان راهنما برای تعیین فواصل کالیبراسیون مجدد وسایل اندازه گیری مورد استفاده در آزمایشگاه های آزمون منتشر شده است.

مطابق این راهنما عوامل مختلفی بر روی فرکانس کالیبراسیون مجدد تاثیر گذارند که مهمترین آنها عبارتند از:

1- نوع دستگاه

2- توصیه سازنده

3- روند داده های بدست آمده از سوابق کالیبراسیون قبلی

4- سوابق تعمیر و نگهداری

5- میزان و شرایط استفاده

6- تمایل به فرسودگی و تغییر مشخصات اندازه شناسی با مرور زمان

7- شرایط محیطی

8- درستی اندازه گیری خواسته شده

همچنین هزینه کالیبراسیون را نمی توان در تعیین فواصل کالیبراسیون مجدد مد نظر قرار نداد.

انتخاب اولین فاصله کالیبراسیون:

اساس اولین تصمیم گیری در تعیین فاصله کالیبراسیون مجدد میتواند تجربه افراد در زمینه اندازه گیری یا خصوصا"در زمینه تجهیزی که میخواهد کالیبره شود باشد و همچنین می تواند فواصل استفاده توسط سایر آزمایشگاه ها مد نظر قرار گیرد.

در این گونه موارد بهتر است پارامترهای زیر در اولین انتخاب فاصله کالیبراسیون مد نظر قرار گیرند:

الف-توصیه سازنده

ب-میزان و شرایط استفاده

ج-تاثیر محیط

د-درستی اندازه گیری خواسته شده

انواع برچسب های مورد استفاده در شرکت ملی حفاری ایران:

اداره کالیبراسیون شرکت ملی حفاری ایران برای کالیبره کردن تجهیزات از چهار نوع برچسب استفاده می کند.

الف) کالیبره شده: تجهیزاتی که کالیبره شده اند و قابل استفاده در محل سرویس میباشد.و با رنگ سبز مشخص می باشند.

ب) تحت کنترل:1-تجهیزات اندازه گیری که به تشخیص موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی امکان کالیبره نمودن آنها در داخل کشور میسر نبوده و برای کالیبراسیون به خارج از کشور ارسال نشده و یا یکی از شرایط کالیبراسیون را دارا نمی باشند.2-تجهیزاتی که ارزش کالیبره مجدد پس از طی دوره مشخص شده را ندارد،تعویض و یا در صورت خرابی از رده خارج و کنار گذاشته میشوند.3- تجهیزات  اندازه گیری  که  در  سیستم  کیفیت   وجود   دارند  و  غیر   قابل   استفاده می باشند (بعضی تجهیزات که به دلیل تغییر کاربری دستگاه قابل استفاده نیستند)این سه گروه از تجهیزات توسط اپراتور مربوطه تحت کنترل دوره ای می باشند.تجهیزات تحت کنترل با برچسب زرد رنگ مشخص میباشند.

ج) خارج از سرویس:تجهیزات اندازه گیری که در حال حاضر در سرویس نمیباشند و در آینده مورد استفاده قرار خواهند گرفت(مانند تجهیزاتی که در واحدهای تعمیراتی می باشند)این گروه از تجهیزات با رنگ سفید قابل تشخیص می باشند.

د) رد شده:تجهیزاتی که کلیه قابلیت های مختلف و گستره کاری آن و تلرانسهای اندازه گیری بدست آمده با شرایط پذیرش مطابقت نداشته باشد،و در نتیجه نیاز به کالیبراسیون،تعویض یا تعمیر دارد.این گروه از تجهیزات با رنگ قرمز مشخص می شوند.

اطلاعات روی برچسب

اطلاعاتی که روی برچسب کالیبراسیون تجهیزات اندازه گیری نصب می شود برحسب نوع برچسب اطلاعات زیر درج می گردد:

الف) نوع برچسب

ب) تاریخ کالیبراسیون

ج) کد تجهیز

د)مدت اعتبار کالیبراسیون

ه)ضریب تصحیح

ر)میزان خطا

21-تعریف شناسنامه تجهیز و روش استفاده ،شرایط نگهداری و شرایط جابجایی موجود در شناسنامه

برای هر تجهیز اندازه گیری پس از کالیبراسیون شناسنامه ای صادر که این شناسنامه بیانگر هویت تجهیز در سیستم طبقه بندی تجهیزات کالیبراسیون می باشد که بوسیله این شناسنامه می توان به اطلاعاتی در مورد تجهیز اندازه گیری پی برد.

یک شناسنامه از قسمت های گوناگونی تشکیل شده که به اختصار به تعریف آنها در ذیل خواهیم پرداخت:

        نام تجهیز:در این قسمت نام تجهیز کالیبره شده قرار دارد که به عنوان نمونه میتوان به فشار سنج،دماسنج و ... اشاره کرد.

        نوع تجهیز:در این قسمت مرجع و غیر مرجع بودن تجهیز مشخص میشود.

   وضعیت تجهیز:بیان کننده وضعیت تجهیز برای استفاده پس از کالیبراسیون است که مشخص میشود تجهیز کالیره،تحت کنترل،رد شده و یا خارج از سرویس است.

        دقت و گستره نامی تجهیز:در این دو قسمت میزان دقت و گستره تجهیز نشان داده میشود.

        تناوب کالیبراسیون:بیانگر مدت زمان کالیبراسیون تجهیز میباشد.

        کشور سازنده:در این قسمت کشور سازنده تجهیز مشخص میگردد.

        تاریخ انقضا:تاریخ اتمام اعتبار شناسنامه می باشد.

        محل استقرار:در این قسمت مکان کاربرد تجهیز قید می شود.

        واحد استفاده کننده:مدیریت و اداره مربوط به تجهیز می باشد.

        کد دستورالعمل کار با ابزار:

   روش استفاده و شرح کار وسیله :در این قسمت با توجه به نوع تجهیز شرح مختصری در مورد طریقه کار آن تجهیز نمایش داده میشود.

   شرایط نگهداری و شرایط جابجایی:در این دو قسمت نیز بنا به نوع و شرایط مکانی و زمانی استفاده از تجهیز شرایط نگهداری و شرایط جابجایی آن به صورت مختصر بیان می شود.

در قسمت پایین شناسنامه نیز مطالب زیر قابل رویت میباشد:

        تاریخ انجام کالیبراسیون

        تاریخ کالیبراسیون بعدی

        تاریخ بازدید بعدی

        کنترل کننده:که شامل نام و واحد کنترل کننده میباشد

        نفر و ساعت صرف شده

        شرایط محیطی:که به طور میانگین 25c می باشد

        سنجه استاندارد:که بنا به نوع تجهیز متفاوت است.مانندD.W.T و منبع تغذیه و ...

        عدد مرجع

        تولرانس مجاز

        عدد خوانده شده

        میزان خطا

        نتیجه کالیبراسیون

        امضا کالیبراسیون

        ضریب تصحیح

و در انتهای شناسنامه نام و امضای تهیه کننده،امضا مسئول واحد کالیبره شده و نام و امضا تایید کننده قید می گردد.